طبیعت زیبا و منابع طبیعی سرشار، سه سال پیش لقب دومین پارک ملی افغانستان را در بلندی های پامیر به واخان داد. منطقه بکر در انتهای شمال‌شرق افغانستان که به “بام دنیا” معروف است.
موجودیت نمونه‌های متنوع و کمیاب از حیات وحش، جذب گردشگران از شرق و غرب و وجود امنیت، از دیگر امتیازهای واخان است.
پلنگ برفی، بز کوهی/وحشی، آهوی مارکوپولو و برخی از انواع نادر پرندگان در واخان پیدا می‌شوند.
غلام محمد ملکیار، معاون فنی اداره ملی محیط زیست افغانستان می‌گوید: “اداره ملی حفاظت از محیط زیست تا سال ۱۴۰۹ خورشیدی برنامه دارد ده درصد خاک افغانستان را ساحات حفاظت اعلان کند. اعلان واخان به عنوان پارک ملی افغانستان بخشی از این برنامه بود که علت آن اهمیت بیولوژیکی این منطقه است.”
دهلیز واخان با مساحت ده هزار کیلومتر در کنار دریای پنج، در مرز بین افغانستان و تاجیکستان قرار دارد.
ولسوالی مرزی اشکاشم ولایت بدخشان دروازۀ ورودی دهلیز واخان است.
اکثر گردشگرانی که از کشورهای اروپایی به این منطقه می‌آیند، از تاجیکستان وارد اشکاشم می‌شوند و از آنجا راه واخان در پیش می‌گیرند.
تابلوهای راهنما برای گردشگران در ولسوالی اشکاشم در آغاز دهلیز واخان توسط موسسه حفاظت از حیات وحش(WCS) نصب شده‌است.
تقریباً در بیشتر قریه‌های واخان مهمان‌خانه‌های شخصی با همآهنگی اداره گردشگری بدخشان، برای سکونت گردشگران ساخته شده‌است. هزینه یک شب اقامت در این مهمان‌خانه‌ها از ۲۰ تا ۳۰ دلار است.
در کنار این برخی نهادهای خیریه مثل بنیاد آغاخان برای رونق گردشگری در این منطقه، افرادی را برای راهنمایی گردشگران آموزش داده‌است. راهنماها در بدل همراهی گردشگران به ویژه آنهایی که به پامیر سفر می‌کنند، روزانه دست‌کم پنجاه دلار دریافت می‌کنند. خودرو/موتر، راننده و آشپز کرایی هم در این منطقه پیدا می‌شود.
گردشگرانی که به واخان می‌آیند باید به اداره‌های مختلف در این منطقه مراجعه و ثبت نام کنند. بیشترشان از این بروکراسی پیچیده گلایه دارند اما از امکانات اندکی که برای سهولت گردشگران فراهم شده، راضی هستند.
با کریستینا و بینو، دو دانشجوی جوان رشته پزشکی که هر دوتبعه آلمان بودند، در دومین روز سفر به واخان برخوردم، تازه از کوه‌های پامیر به منطقه مرزی بروغیل رسیده بودند. از آنها دلیل آمدن شان را به واخان و حسی که از دیدن این منطقه دارند را پرسیدم.
پاسخ بینو این بود که از آلمان اینجا آمده و افزود “من یک مقاله درباره واخان خواندم برایم جالب بود. کریستینا هم با من همراه شد. اول تاجیکستان آمدیم، از آنجا وارد خاک افغانستان شدیم. طبیعت و مردم خوب اینجا، شگفت زده‌ام کرده است.”
کریستینا درباره علت سفرش گفته که برای خانواده و دوستانش باورنکردنی بوده که او تصمیم گرفته در تعطیلاتش به افغانستان سفر کند.
او گفت: “ما ده روز اینجا هستیم. جالب است که می‌بینم زنان آزادی‌های خود را دارند. من هم احساس راحت می‌کنم. مردم بسیار مهربان و مهمان نواز هستند. ما در آلمان با کسانی که نمی‌شناسیم این‌قدر گرم برخورد نمی‌کنیم.”
وزارت زراعت، اداره محیط زیست و موسسه حفاظت از حیات وحش طرحهای را برای بهبود وضعیت منطقه ریخته‌اند. گسترش مناطق حفاظت شده، ایجاد پناهگاه‌ها برای حفاظت از دام‌های/ مواشی مردم در برابر سرما و همچنین از حیوانات درنده، برنامه‌های آگاهی‌دهی برای جلوگیری از شکار از جمله این برنامه‌ها است.
به گفته مسئولین این تلاشها نتایج خوبی را نیز در پی داشته است.
با تمام کارهای که انجام شده نگرانی‌هایی هم وجود دارد. واخان یکی از مناطق افغانستان است که علاوه بر داشتن مناطق بکر، بزرگترین یخچالها طبیعی افغانستان را نیز در خود جا داده‌است.
رفیع قاضی‌زاده، رئیس منابع طبیعی وزارت زراعت و مالداری افغانستان می‌گوید:”تغییر اقلیم یکی از چالش‌های این منطقه است که می‌تواند باعث ذوب شدن یخچال‌های طبیعی شود. در کنار این پروژه‌های اقتصادی و معیشت بدیل باید برای مردم فراهم شود تا آنها از شکار دست بردارند.”
ماموران حفاظت از حیات وحش و محیط زیست ۹ ماه در سال وضعیت را در نقاط مختلف واخان زیر نظر دارند.
محمد صابر، یکی از محافظان منابع طبیعی واخان می‌گوید:”معاش (حقوق) ما ده هزار افغانی در ماه است. اما تنها ۹ ماه معاش دریافت می‌کنیم. در سه ماه زمستان بی‌کار هستیم و کسی از منابع طبیعی مواظبت نمی‌کند. بیشتر شکار در همین فصل صورت می‌گیرد و جنگلات هم قطع می‌شود.”
در کنار محافظانِ منابع طبیعی در واخان، فناوری نیز به کمک حیات وحش این منطقه آمده است. دوربین‌هایی خودکار برای حفظ حیات وحش در گوشه و کنار واخان هر از گاهی کارگذاری می‌شود. دوربین‌های حس‌گری که در مقابل حرکت حساسند،درصورتیکه حرکتی را حس کنند شروع به ضبط آن می‌کنند.
شنبه شیرزاد، کارمند موسسه حفاظت از حیات وحش که برای کارگذاری این دوربین‌ها به یکی از دره‌ها در واخان آمده، می‌گوید: “ما به کوهها و دره‌ها می‌رویم. جاهایی که در آن نشانه‌ای از رفت و آمد حیات وحش را ببینیم. دوربین‌ها را کارگذاری می‌کنیم. دوربین‌ها خودکار هستند. وقتی حرکتی را در مقابل شان می‌بینند شروع به ضبط آن می‌کنند.”
تصاویری که این دوربین‌ها برداشته‌اند، نمونه‌های نادر حیات وحش را در واخان نشان می‌دهد. این تصاویر تا اندازه زیادی در معرفی نمونه‌های حیات وحش واخان کمک کرده است.
علاوه بر آن برنامه دیگری که موسسه حفاظت از حیات وحش دارد، کارگذاری دام است که با شکار حیوانات کمیاب آنان را در دام انداخته و بعد وسایل ردیاب در گردن آنها کار می‌گذارند. این تلاشها برای شناسایی و ردیابی این حیوانات نتیجه مطلوب داشته است.
