تبدیل موزه ایاصوفیه استانبول به عبادتگاه مسلمانان از نظر عده‌ای آخرین میخ بر تابوت سکولاریسم در ترکیه است.

رجب طیب اردوغان، رییس جمهوری این کشور روز ۲۷ ژوییه عبادت‌کنندگان مسلمان حاضر در ایاصوفیه را نماد “تولد دوباره ملت ترکیه” توصیف کرد و گفت وجود مسجدهای بیشتر در کشور به این معنای نزدیک‌ شدن به هدف است.

حزب اسلام‌گرای عدالت و توسعه به رهبری اردوغان از دیرباز مذهب و ملی‌گرایی محافطه‌کارانه را در هم آمیخته تا دنباله‌روی سنتی باشد که در میان راست‌گرایان ترکیه دهه‌ها قدمت داشته است.

با این حال، نظرسنجی‌ها و تغییرات اجتماعی نشان از کاهش احساسات مذهبی در ترکیه دارد، جایی که به نظر می‌رسد ملی‌گرایی به نیرویی قدرتمندتر تبدیل شده است.

تغییر اجتماعی

شرکت نظرسنجی معتبر ترکیه‌ای به نام کوندا در ۲۰۱۸ اعلام کرد در حالی که ۲۵ درصد از جمعیت کل کشور خود را “مذهبی محافظه‌کار” می‌دانند، این آمار در میان جوانان ۱۵ تا ۲۹ ساله ، تنها ۱۵ درصد است.

حدود ۵۸ درصد از جوانان ترکیه گفته‌اند در ماه رمضان روزه می‌گیرند و این در حالی است که در ۲۰۰۸ این آمار۷۴ درصد بوده است.

نسبت جوانانی که در ترکیه خود را “مدرن و امروزی” توصیف می‌کنند ۴۲ درصد در مقایسه با ۲۹ درصد از جمعیت کل ترکیه است.

علاوه بر این شرکت کنندگان نظرسنجی ۲۰۱۸ در مقایسه با گروه مشابه در ۲۰۰۸ جواب‌های محافظه‌کارانه کمتری به سوالات مربوط به شیوه زندگی دادند.

بکیر آگیردیر، مدیر شرکت کوندا در دسامبر ۲۰۱۹ به شبکه مستقل خبری تی۲۴ گفت: “آن‌ها دیرتر ازدواج می‌کنند. شمار افرادی که تنها زندگی می‌کنند، افزایش یافته … تعداد افرادی که می‌گویند خداناباور هستند از یک درصد به ۴ درصد افزایش داشته است. شمار زنانی که روسری سر می‌کنند از ۵۸-۵۷ درصد به ۵۰ درصد رسیده است.”

بنا بر نظرسنجی مرکز مطالعات جنسیت و زنان در دانشگاه کادیر خاص استانبول، نگرش‌های لیبرال در رابطه با مسائل جنسیتی همم در سال ۲۰۲۰ افزایش یافته است.

نظرسنجی‌هایی از این دست، سرنوشت رویای اردوغان برای “پرورش نسل‌های مذهبی” در ترکیه را زیر سوال می‌برند.

نظر کارشناسان

کارشناسان طرفدار دولت در رابطه با کاهش گرایش به مذهب در کشور هشدار داده‌اند.

یوسف کاپلان، یک مذهبی تندرو و ستون‌نویش روزنامه ینی شفق روز ۲۰ ژوییه گفت: “۵ میلیون نفر از نسل جوان ۷ میلیونی ما ارتباط ‌خود با کشور،‌ ریشه‌های معنوی آن و آگاهی از تعلق به اسلام را از دست داده‌اند.”

کاپلان در ادامه گفت: “اگر این روند ادامه یابد، جامعه اسلام را رها خواهد کرد و به سوی نسیان کشیده خواهد شد … حتی بخش‌های اسلامی جامعه هم در حال خارج شدن از دین و از دست دادن حساسیت اسلامی خود هستند. فرزندان‌ آن‌ها هم دارند به سمت خداناباوری یا خداباوری بدون دین می‌لغزند.”

در سال‌های اخیر محافظه‌کاران بارها در رابطه با گرایش جوانان با پس‌زمینه مذهبی به سمت خداباوری بدون دین که کمتر سختگیرانه است، ابراز نگرانی کرده‌اند. روشن چاکر، سردبیر سایت خبری مستقل مدیاسکوپ ۲۲ ژوییه گفت “اسلام سیاسی اوج خود را پشت سر گذاشته است.”

چاکر گفت: “دوره‌ای از اسلام‌زدایی را پشت سر می‌گذاریم. یک نسل اسلام‌گرایی را از سر گذارند و نسلی دیگر دقیقا عکس آن را تجربه می‌کند.”

از نظر او در حالی که اسلام‌گرایی در ترکیه کاهش می‌یابد، ملی‌گرایی در حال تبدیل شدن به نیروی غالب در ترکیه است.

او با اشاره به این که دوره حکومت اردوغان در واقع “کاهش اسلام‌گرایی و افزایش ملی‌گرایی” را به همراه داشته، گفت: “اردوغان … می‌کوشد از دین در معنای پوپولیستی استفاده کند، اما ملی‌گرایی آشکارا نیروی غالب است. ”

موج بزرگ ملی‌گرایی

سیاست‌های حزب حاکم بر کشور بازتابی از این روندها ست.

حزب عدالت و توسعه اردوغان از زمان کودتای نظامی نافرجام ۲۰۱۶ در این کشور با حزب حرکت ملی ائتلاف تشکیل داده است.

بعد از شکست روند صلح با حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک) در ۲۰۱۵، دولتی موضعی بیش از پیش ملی‌گرایانه در پیش گرفت که سرکوب جنبش‌ کرد در داخل و عملیات‌های برون‌مرزی نظامی در سوریه و عراق علیه نیروهای تحت کنترل کردها را شامل می‌شد. چرخشی شدید که حزب عدالت و توسعه و حزب حرکت ملی از آن حمایت کرده‌اند.

نظامی‌گری روزافزون آنکارا در سیاست خارجی‌ خود در مدیترانه شرقی که با هدف افزایش نفوذ منطقه‌ای این کشور انجام شد هم ریشه در همین موضع ملی‌گرایانه دارد.

سیاست‌های دولت در افزایش سرمایه‌گذاری‌های دفاعی و اولویت دادن به تولید تجهیزات ساخت داخل به همین ترتیب از حمایت گروه‌های ملی‌گرا برخوردار هستند.

افزایش محبوبیت وزیر کشور

افزایش محبوبیت سلیمان سویلو، وزیر کشور ترکیه بازتاب‌دهنده این تغییرات است.

سویلو کمی بعد از کودتای نافرجام ۲۰۱۶ به وزارت کشور منصوب شد.

سویلو با سوار شدن بر موج ملی‌گرایی و تحریک آن به واسطه اظهارات مبارزه جویانه، به یکی از برجسته‌ترین و محبوب‌ترین شخصیت‌های سیاسی کشور تبدیل شد.

سابقه فعالیت سویلو بیشتر به احزاب راست ملی‌گرا برمی‌گردد تا پیشگامان اسلام‌گرای حزب عدالت و توسعه و همین باعث شده او از حمایت‌ طیف گسترده‌ای از احزاب راست‌گرای ترکیه برخوردار باشد.

وبسایت “ترکیه راپورو”،‌ وابسته به شرکت تحقیقات اقتصادی استانبول در ژوییه ۲۰۲۰ اعلام کرد، سویلو بعد از اردوغان محبوب‌ترین بازیگر سیاسی کشور به حساب می‌آید.

مراد یتکین، روزنامه‌نگار روز ۱۲ آوریل گفت: “طبق برخی نظرسنجی‌ها که در درون حزب عدالت و توسعه انجام شده … سویلو به عنوان موفق‌ترین شخصیت سیاسی در نظر گرفته می‌شود.”

یتکین همچنین گفت سویلو در میان حمایت‌های گسترده حزب عدالت و توسعه و حزب حرکت ملی به ” دومین مرد قدرتمند بعد از اردوغان” تبدیل شده است.

اما مسأله‌ای که می‌تواند در آینده دردسرساز شود، شایعه رقابت سویلو و برات البیرق، وزیر دارایی و داماد اردوغان است، ضمن این که ماجرای استعفای او در آوریل که از سوی اردوغان رد شد هم از وجود برخی مشکلات خبر می‌داد.

ترکیب ملی‌گرایی و اسلام‌گرایی

ملی‌گرایی افراطی و مذهب در ترکیه نه تنها دو نیروی مخالف هم نیستند بلکه بیشتر اوقات یکدیگر را تقویت کرده و مکمل هم بوده‌اند.

بعد از کودتای نظامی ۱۹۸۰، مقامات ترکیه سیاست ترکیب ملی‌گرایی و اسلام‌گرایی را در این کشور رواج دادند. هدف از این کار دست‌یابی به اتحاد ملی به واسطه ارز‌ش‌های اخلاقی مذهبی و ملی‌گرایی محافظه کارانه بود.

بعد از ۱۹۸۰ بودجه سازمان دیانت ترکیه به شدت افزایش یافت و این افزایش بودجه از سال ۲۰۰۲ که حزب عدالت و توسعه در کشور به قدرت رسید، سرعت بیشتری پیدا کرد.

پولاد آلپمن، جامعه‌شناس در ژوئن ۲۰۱۸ در ماهنامه چپ‌گرای بیریکیم نوشت: “اسلام‌گرایی همیشه یک ملی‌گرایی شدید را در خود جای داده است … در اسلام‌گرایی ترکیه،‌ ملی‌گرایی اغلب به عنوان ضرورت‌ دوران مورد تاکید قرار گرفته است.”

برخی ناظران می‌گویند ایدئولوژی حزب حاکم باعث شده این مسأله به اوج خود برسد، گرایشی که آلپمن آن را “ملی‌گرایی اسلامی” توصیف می‌کند.

اردوغان تبدیل مجدد ایاصوفیه به مسجد را عرض اندام اقتدار ملی ترکیه دانست و عهده کرد هرگز اجازه ندهد کسی به اذان، پرچم و سرزمین اجدادی‌‌شان دست درازی کند.

پایان سکولاریسم؟

تغییر کاربری ایاصوفیه از نظر عده‌ای، مهم‌ترین دستاورد اسلام سیاسی در ترکیه بوده است.

کمال گوکتاش، ستون‌نویس سایت مستقل دیکن گفت برگزاری مراسم عبادت مسلمانان در ایاصوفیه به معنای خواندن “نماز میت برای سکولاریسم” بود.

اما از نظر عده‌ای دیگر این اتفاق از “استیصال” دولت در نتیجه آمار پایین محبوبیتش در نظرسنجی‌ها خبر می‌دهد.

روشن چاکر از سایت خبری مدیاسکوپ گفت: “همزمان با بازگشت نمازگزاران به ایاصوفیه، شاهد یکی از ضعیف‌ترین لحظات جنبش اسلامی در ترکیه بودیم.”

او در ادامه گفت: “شاید آن‌ها [دولت] سعی دارند با اقدامات هر چه جسورانه‌تر، ضعف خود را پنهان کنند. اما آن‌ها چیز بیشتری برای گفتن ندارند و نمی‌توانند هیچ حوزه انتخاباتی را متقاعد کنند. آن‌ها حتی قادر نیستند فرزندان‌شان را با خود همراه کنند.”

اگر این موضوع واقعا صحت داشته باشد، گرایش‌های اجتماعی در بلند مدت نشان می‌دهد طی سال‌های آینده ایدئولو‌ژی مذهبی ممکن است به تنهایی نتواند از پس جلب نظر مردم ترکیه برآید.