امام خمینی(ره) به‌عنوان یک رهبر فرهمند، پایه‌های گفتمان سیاست خارجی جمهور اسلامی ایران را بر اساس ارزشهای ایدئولوژی اسلامی بنیان نهاده است. ایشان بیش از هر چیز، یک رهبر ساختار شکن علیه نظم موجود در زمانه خودش بود. نگاه امام خمینی (ره) به سیاست خارجی، استوار بر اسلام انتقادی- انقلابی بود. امام خمینی (ره) باورمند بود که ایدئولوژی اسلامی از چند حیث بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران اثر می‌گذارد: اول این‌که اسلام نقش بسیار مهم و ارزنده در تعیین و تعریف هویت ملی ایران دارد. دوم، هویت اسلامی- ایرانی باعث تعریف خاصی از اهداف و منافع ملی در این کشور می‌شود. سوم، ایدئولوژی اسلامی یک جهان بینی و نظام اخلاقی خاصی را پدید می‌آورد که بر اساس آن سیاست‌ها، اقدامات و رفتارهای جمهوری اسلامی در عرصه بین الملل نمود شکل می گیرد. در نگاه امام خمینی، محورهای اساسی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، عبارتند از: استکبار ستیزی و استضعاف‌زدایی، استراتیژی عدم تعهد، انترناسیونالیسم، حمایت از جنبش‌های اسلامی و آزادی‌بخش. در این مقاله بر هریک از محورهای فوق بطور خلاصه پرداخته می‌شود:

۱. استکبار ستیزی و استضعاف‌زدایی

شعار امام خمینی دشمنی با استکبار جهانی بود. او امریکا را نخستین و منفورترین دشمن تلقی می‌کرد و متحدان آن؛ یعنی صدام حسین و اسرائیل را نیز از دشمنان اسلام می‌خواند. ایدئولوژی اسلامی امام خمینی در واقع برآیند فکر اسلامی- ایرانی و جهان سومی او بود. ایشان باورمند بود که تاریخ، جنگ میان مستکبرین و مستضعفین است. از دید خمینی جهان صحنه نبرد میان حق و باطل است. در این میان وظیفه مسلمانان و وظیفه جمهوری اسلامی ایران دفاع از حق و مبارزه با باطل می‌باشد. ظالمان و ستم‌گران همواره می‌کوشند تا بنیادهای اعتقادی و ارزشی ملت‌های دیگر را سست کنند و آنان را زیر سلطه خود نگهدارند. اما باید هوشیار بود و مکر آنان را خواند. باید با ستم‌گران مبارزه کرد. خداوند وعده پیروزی مستضعفان بر مستکبران را داده است. گفتمان سیاست خارجی امام خمینی استوار بر دفاع از مستضعفان در جنگ با مستکبران جهان بود و هدف ایشان برپایی حکومت برای پابرهنگان و حزب مستضعفان بود.

۲. استراتیژی عدم تعهد

استراتیژی عدم تعهد، یکی از استراتیژی‌ها مطرح در سیاست خارجی کشورها است. کشورهای جهان سوم و عمدتا مسلمان در زمان جنگ سرد، این استراتیژی را در برابر بلوک شرق و غرب اتخاذ کردند. این جهت‌گیری، به‌عنوان الگوی جدید در رفتار سیاست خارجی دولت‌ها در عرصه بین‌الملل مطرح شد که بنام جنبش عدم تعهد یا عدم وابسته‌گی شهرت یافت. این دسته از کشورها به منظور کناره‌گیری از صف‌بندی‌های سیاسی، نظامی و اقتصادی امریکا و شوروی، سیاست‌ مستقل را در روابط خارجی خود در پیش گرفتند. در این میان، جمهوری اسلامی ایران یکی از کشورهای بود که با شعار ایدئولوژی اسلامی سیاست نه شرقی و نه غربی را که هدف جنیش عدم تعهد بود، در پیش گرفت. امام خمینی(ره) باری گفته بود که: ‹‹ ما ایالات متحده را از ایران بیرون انداختیم تا حکومت اسلام را برقرار نماییم. بیرون انداختن دولت امریکا بدین معنی نیست که شوروی جایگزین آن شود. شعار مردم ما نشان دهنده این حقیقت است. آنان در تمام تظاهرات و مبارزاتشان فریاد می‌زدند نه شرقی و نه غربی، جمهوری اسلامی››. از طرفی، امام خمینی عدم تعهد با غرب و شرق را در سیاست خارجی ایران، بر اساس آموزه‌های اسلام توجیه می‌کرد. قاعد نفی سبیل در اسلام دلالت بر این مسأله دارد.

۳. انترناسیونالیسم

در اندیشه امام خمینی(ره) اسلام یک ملت واحد است و جوامع اسلامی یک شهر را تشکیل می‌دهند و همه مسلمانان بر اساس آموزه‌های دینی موظف و مکلف اند تا با هم متحد باشند و همه زیر پرچم اسلام و توحید با کسانی که مخالف اسلام هستند باید مقابله نمایند. در تفکر ایشان کشورهای اسلامی باید فراتر از منافع ملی خود و به منافع کلان جهان اسلام بیندیشند. مسلمانان امت واحد اند و هرگونه مرزکشی میان آنها، اقدام دشمنان اسلام است. او هم‌چنان تأکید می‌کند که منافع و اعتلای اسلام باید مبنای سیاست خارجی تمام کشور های اسلامی قرار گیرد. مشکلات و چالش‌های موجود در میان کشور های اسلامی را دسیسه دشمنان اسلام خوانده آن را عامل شکست و عقب مانی جهان اسلام می‌داند. او نیز می‌گوید همگرایی و اتحاد میان مسلمانان و کشورهای اسلامی ضمن اینکه می‌تواند به لحاظ اقتصادی، سیاسی و امنیتی نقش اساسی داشته باشد، می‌تواند اقتدار مسلمانان را در نظام بین‌الملل افزایش دهد و نیز می‌تواند عامل مؤثر در مقابله با امپریالیسم جهانی باشد.

۴. حمایت از جنبش‌های اسلامی آزادی‌بخش

در منطق سیاست خارجی امام خمینی، دفاع از جنیش‌های اسلامی و حرکت‌های آزادی‌بخش یک اصل است. در تفکر ایشان دفاع از حقوق مسلمانان در سطوح مختلف قابل طرح می‌باشد. در سطح کلان و جهان اسلام، دفاع از جنبش‌های اسلامی و نهضت‌های آزادی‌بخش اسلامی، جزء ارزش‌های نهادینه شده است. هم‌چنین در سطح خرد، دفاع از مسلمانانی که در صدد احقاق حقوق خود هستند و در کشورهای غیر اسلامی اقلیت دینی- مذهبی را تشکیل میدهند، جزء گفتمان سیاست خارجی امام خمینی محسوب می‌شود. مسأله فلسطین و مبارزه با رژیم اشغال‌گر صهیونیستی از محورهای مهم دفاع از حرکت‌های آزادی‌خواهی در گفتمان سیاست خارجی وی است. ایشان گفته است: ‹‹ ما طرفدار مظلوم هستیم. هرکس در هر کجا که مظلوم باشد ما طرفدار او هستیم. و فلسطینی‌ها مظلوم هستند. اسرائیل به آن‌ها ظلم کرده است، به این جهت ما طرفدار آن‌ها هستیم››. این سخن بیان‌گر آن است که طرفداری و پیشتیبانی از مسلمانان فلسطینی در گفتمان سیاست خارجی امام خمینی(ره) از اهمیت بسیاری برخوردار است.

نویسنده: قربان علی صفری