قیام پانزده خرداد نهضت مؤثر و ماندگاری است که نقطه عطفی در انقلاب اسلامی داشته است، این نهضت شروع تحولاتی شد که به‌درستی می‌توان آن را به‌عنوان «یوم الله» نامید.

با تظاهرات و اعتراض‌های که صورت گرفته بود، امام خمینی «ره» بعد از ده ماه زندان در فروردین ۱۳۴۲ به قم آمد، مردم و روحانیون استقبال باشکوهی از ایشان کردند که این استقبال برای امام یک پیروزی به‌حساب می‌آمد و آغاز حرکت انقلاب محسوب می‌شد. پانزده خرداد در اندیشه رهبر کبیر انقلاب اسلامی دارای جایگاه ویژه‌ای بوده و منشأ انقلاب اسلامی گردید. با بررسی ابعاد گوناگون این نهضت می‌توان از آثار و دست آوردهای زیادی برای آن نام برد، ازجمله:

الف) ماهیت الهی و دینی نهضت

برخلاف گروه‌های سیاسی که با رژیم پهلوی مبارزه می‌کردند. نهضت امام خمینی «ره» نهضت اسلامی و بر پایه‌های این مکتب استوار بود، با شروع قیام پانزده خرداد اندیشه جدای دین از سیاست از بین رفت و حرکت اسلام سازی آغاز شد.

امام خمینی «ره» دراین‌باره می‌فرماید: «پانزده خرداد مبدأ عطفی بود در تاریخ؛ نه پیرو نهضت‌های دیگر، قیام‌های دیگر. این شعار باید محفوظ بماند که این قیام؛ قیام ملی نیست این قیام، قیام قرآنی است، این قیام، قیام اسلامی است»

از سوی دیگر قبل از ۱۵ خرداد مذهب در بین زیادی از تحصیل‌کرده‌ها، دانشجویان و روشن‌فکران برای مبارزه مورد توجه نبود. تبلیغات سال‌های زیاد استعمارگران، کمونیست‌ها و دست‌نشانده‌های آنان تصور اشتباهی از اسلام ایجاد کرده بودند و آن‌ها اسلام را مکتب جامع برای برطرف کردن نیازهای انسان نمی‌دانستند. ولی با شروع حرکت ۱۵خرداد همه این تبلیغات رنگ باخت. وحدت حوزه و دانشگاه با قیام ۱۵خرداد ایجاد گردید امام درباره زندانی‌ها و شهدای ۱۵خرداد می‌گوید: «گناه آنان دفاع از حق بود،دفاع از قرآن کریم بود».

ب) ناکام شدن دکترین کندی در حمایت از شاه

دکترین کندی طرح و برنامه‌ی دموکرات‌ها برای استعمار ملت‌ها و فریب مردم بود. آنان می‌خواستند با این برنامه از گسترش انقلاب‌ها جلوگیری کنند و طبقات مردم را آرام نمایند و انقلاب سفید را اجرا کنند اما این نقشه شوم آنان در نهضت ۱۵خرداد شکست خورد چون رژیم پهلوی که خود را طرفدار دهقانان، کشاورزان و کارگران می‌دانست با کشتار و به خاک و خون کشیدن این گروه و مردم مسلمان چهره واقعی خود را نشان داد گرچه این اقدام قیام را به عقب انداخت؛ اما برای حفظ شاه و رژیم سفاک اش کاری نتوانست بکند.

در این مورد امام خمینی «ره» فرمودند: «گرچه ملت غیور ایران با فداکاری عظیم خویش تسلیم قریب به پانزده هزار شهید به درگاه خداوند متعال، به‌ظاهر سرکوب شد و دژخیمان رژیم جنایت‌کار پهلوی، ننگی ابدی بر ننگ‌های پنجاه‌ساله خود افزود، لکن سرلوحه پیروزی اسلام و ملت‌ها بود… این شهادت دلاورانه ملت مظلوم ایران، تخت و تاج پهلوی، جریان پهلوی صفتان را که به اسم اسلام خواستند اسلام را از صحنه خارج نمایند و افکار غرب و نشخوار آمریکا را جانشین وی کنند، از تاریخ ران». در حقیقت دستاورد نهضت ۱۵خرداد۴۲ پیروزی بهمن ۵۷ بود.

ج) تقویت و تثبیت رهبری اسلام و امام

مبارزات علیه دیکتاتور و استعمار مردم بعد از کودتای ۲۸مرداد ۳۲ گرچه تحت تأثیر شرایط حاکم به عمل کرد گروه‌های سیاسی محدود شد؛ اما کینه و نفرت از حاکمان رو به افزایش بود با شروع نهضت تا خرداد ۴۲ جهت دینی و اسلامی مبارزات آن، مورد استقبال آحاد ملت قرار گرفت.

مردم بیان روشن امام را در مورد خطرات که اسلام را تهدید می‌کرد متوجه شدند ایمان و اعتقاد آنان جریان ساز شد. اتحاد سه عنصر اسلام، امام و مردم قدرت جدید در مقابل با رژیم درآمدند و تا پیروزی انقلاب شعله‌ور ماند.

امام در این مورد می‌گوید: در دستاورد نهضت ۱۵خرداد پیروزی بهمن۵۷ بود… روز ۱۵خرداد درعین‌حال که روز چون روز عاشورا، روز عزای عمومی ملت است، روز حماسه و تولد جدید اسلام و مسلمانان است … بدین ترتیب قدرت اسلام و رهبری امام، به‌طورجدی وارد صحنه مبارزه گردید و توده‌های مردم را همراهی نمود.

د) نمایان شدن چهره ریاکارانه شاه

شاه ستم‌گر که همیشه تلاش می‌کرد خود را بی‌گناه و طرفدار اسلام و روحانیت نشان دهد و باکارهای همچون تغییر نخست‌وزیر، مسئول دانستن دولت در ناآرامی‌ها.

قیام ۱۵خرداد شاه را مجبور ساخت به نیرنگ و ریاکاری‌های خود پایان دهد و با چهره‌ی دین ستیزانه وارد صحنه شود. بعد از به خاک و خون کشیدن مردم، همه دانستند تمام خرابی‌ها و فساد از دست شاه است و باید مورد اعتراض قرار گیرد.

وقتی خبر حمله نیروهای شاه و مأموران نظامی به روحانیون و مردم در مدرسه فیضیه به امام رسید چند بار فرمود: رژیم خود را رسوا کرد و ماهیت خود را بروز داد.

ه) اتحاد گروه‌های اسلامی

تا قبل از نهضت ۱۵خرداد نیروهای مسلمان تشکلی نداشتند و یا از تشکیلات کارآمدی برخوردار نبودند بعد این نهضت سازمانی جهت راهنمای مبارزات موردتوجه گروه‌های مذهبی قرار گرفت که هیئت‌های مؤتلفه دست آورد این اندیشه می‌باشد که از اتحاد سازمان‌های مختلفی با ارتباط و هماهنگی امام خمینی (ره) تشکیل شد که باعث محور قرار گرفتن نیروهای مذهبی و کم‌رنگ گردیدن سازمان‌های ملی و ایدئولوژیک درصحنه سیاست شد.

با شروع نهضت اسلامی به رهبری امام خمینی (ره) و همگی شدن مبارزات علیه شاه گروه‌های سیاسی مانند حزب توده و جبهه ملی موقعیت خود را از دست دادند. در قیام ۱۵خرداد شرکت نکردند و از بیان ابراز همدردی با ملت خودداری نمودند.

و) حضور جدی روحانیون در عرصه سیاست

تاریخ معاصر ایران شاهد این است که هر زمان رهبران روحانی، انقلابی و مردمی نهضت و اجتماعی را شروع نمودند پیروز شده در مبارزات برعلیه استبداد موفقیت زیادی به دست آوردند و اعتماد و باور مردم به رهبر دینی در طول چند قرن باعث دشمنی قدرت‌های استبدادی و استعماری شده است.

مخالفت صریح مراجع و روحانیت با لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی مقابله با دیکتاتوری و وابستگی شاه به آمریکا و اسرائیل، حمله به مدرسه فیضیه، دستگیری امام سبب حضور جدی روحانیت به عرصه سیاست گردید.

تبلیغات سوء رژیم و اتهام‌های ناروا هم نتوانست مانع ورود آنان به عرصه شود و حمایت مردم را از علما ضعیف کند.

روحانیون قیام کردند و نهضت به دست روحانیت شروع شد باوجود سرکوب علما و حبس آنان مردم بیدار شدند و به صدای روحانیت لبیک گفتند.

ز) شناخت دشمن

قبل از آغاز نهضت امام و قیام ۱۵خرداد حمله کسانی که به‌ظاهر مبارز بودند به‌طرف دولت‌ها و افراد دست‌دوم دولت حاکم بود و از آن فراتر نمی‌رفت؛ امام راحل (ره) با شروع نهضت اسلامی سعی کرد مسبب اصلی بدبختی و دشمن اصلی کشور و ملت ایران را به همه نشان دهد و گروه‌های مسلمان و مستضعف را برای مبارزه با او دعوت نماید.

این مسئولیت تاریخی در مدت کوتاه به سرانجام رسید و مردم در۱۵خرداد با شعار مرگ برشاه قیام کردند و تا بهمن ۵۷ و سقوط شاه این روند ادامه یافت.

همچنین انتقاد و حملات امام و مردم متوجه اسرائیل و آمریکا شد خطر و دشمنی آنان برای همه مردم آشکار گردید.

امام خمینی (ره) در سخنان تاریخی خود در ۱۳خرداد ۴۲ فرمود: اسرائیل نمی‌خواهد در این کشور قرآن باشد. اسرائیل نمی‌خواهد در این مملکت علمای اسلام باشند. اسرائیل نمی‌خواهد در این مملکت احکام اسلام باشد… دولت ایران به پیروی از نقشه‌های اسرائیل به ما اهانت کرده و می‌کند.

امام در تاریخ ۱/۶/۴۹. می‌گوید: ۱۵خرداد از خاطره‌ها محو نخواهد شد و باید در سال روز آن هرچه بیشتر آن را زنده نگه داشت. ۱۵خرداد که مصادف با ۱۲محرم بود سند زنده مخالفت شجاعانه ملت ایران در مقابل استبداد و عمال اجانب، در قبال استعمار چپ و راست بود و از شعله‌های فروزان نهضت سید مظلومان در مقابله دستگاه استبداد بنی‌امیه علیهم اللعنه بود …»

م. موسوی