ویژگی پامیرها (بدخشان)

موقعیت جغرافیایی
الف) پامیربزرگ:
درمنطقه واخان، درشمال‌شرق‌ترین نقطه افغانستان واقع شده‌است. این ناحیه با چین، تاجیکستان و پاکستان مرز مشترک دارد.
ب‌) پامیرخورد:
درناحیه و وادی جنوبی پامیربزرگ واقع است، نزدیک‌تربه مرزهای افغانستان باپاکستان(چیترال) و تاجیکستان. هر دو پامیر بخشی از ولسوالی واخان ولایت بدخشان می‌باشند، ولسوالی واخان درمساحت خود از سه ولایت مانند کابل، پکتیکا و … بزرگتر است.

ویژگی‌های طبیعی و اقلیمی
پامیر بزرگ منطقه‌ای بلند، سرد و کوهستانی است؛ میانگین ارتفاع از سطح دریا بین ۳۰۰۰ تا ۴۵۰۰ متراست. تابستان‌های کوتاه وارد ولی زمستان‌های آن بسیار سرد و طولانی است. دارای دریاچه‌ها، یخچال‌ها، و دشت‌های مرتفع (مانند دشت پامیر) می‌باشد. سرچشمه برخی رودهای مهم مثل رودخانه پنج (پنج‌آب) از این مناطق سرچشمه می‌گیرند.

جمعیت و فرهنگ
ساکنان اصلی پامیرخورد و بزرگ، قرغیزهای افغان هستند که به زبان قرغیزی صحبت می‌کنند و بیشترکوچ‌نشین‌اند. همچنان جماعت هایی ازتاجیک‌ها و پامیری‌ها (به‌ویژه در نواحی پایین‌تر) نیز وجود دارند. دین اسلام (سنتی و اسماعیلیه) در میان ساکنان رایج است، با ترکیبی از باورهای بومی و رسوم قبیله‌ای.

اقتصاد محلی
اقتصاد مردم بیشتر بر اساس دامداری کوچ‌نشینی است؛ گوسفند، بز، گاو و یاک. محصولات کشاورزی اندک است، تنها در دره‌های پایین‌تر مانند درهٔ واخان مقداری جو و سیب‌زمینی کشت می‌شود. صنایع دستی محدود، اما قالین‌بافی، تولید نمد، و مصنوعات چرمی در میان زنان رواج دارد. وابستگی شدید به کمک‌های انسانی و خارجی، به‌ویژه در فصل زمستان دارد.

زیرساخت و دسترسی
منطقه‌ای بسیار دورافتاده و صعب‌العبوراست. جاده اصلی واخان از طریق فیض‌آباد – اشکاشم – قزل‌ربات به پامیرمی‌رسد؛ در زمستان‌ اغلب راه‌ها مسدود می‌شود. خدمات صحی و تعلیمی بسیار محدود و ابتدایی‌اند؛ کمک‌های بشردوستانه اغلب توسط نهادهای خارجی چون آقاخان فاندیشن و WFP ارائه می‌شود.

اهمیت ژئوپلیتیک
دالان واخان” به‌عنوان یک کمربند بافر بین امپراتوری بریتانیا و روسیه طراحی شده بود. مرزهای مشترک با سه کشور (تاجیکستان، چین، پاکستان) باعث اهمیت خاص امنیتی منطقه شده است. در سال‌های اخیر، پامیر به عنوان راه احتمالی برای پروژه‌های منطقه‌ای مثل راه ابریشم جدید نیز مورد توجه قرارگرفته.

جاذبه‌های طبیعی و بوم‌گردی
پارک ملی واخان، دربرگیرنده بخشی از پامیر است و یکی از جاذبه‌های بالقوهٔ بوم‌گردی افغانستان به‌شمارمی‌رود. گونه‌های نایاب حیوانی مثل پلنگ برفی، مارخور، بز کوهی و گرگ پامیری در این منطقه زندگی می‌کنند. مناظربکر، چشمه‌های آب‌گرم، یخچال‌ها و دشت‌های مرتفع از دیدنی‌های طبیعی دراین منطقه‌اند.
موقعیت جغرافیایی و تقسیمات منطقه‌ای
پامیر بزرگ و پامیر خورد در شمال‌شرق افغانستان، در ولسوالی واخان ولایت بدخشان واقع شده‌اند. این مناطق به ترتیب در بخش‌های شمالی و جنوبی واخان قرار دارند و با کشورهای چین، تاجیکستان و پاکستان مرز مشترک دارند.

اسامی روستاها و دهکده ‌های مهم
بر اساس منابع معتبر، روستاهای قابل توجه در این مناطق عبارتند از:
سَرگِز (Sargis): درپامیر بزرگ واقع شده و حدود ۸ خانوار با جمعیت تقریبی ۱۰۰ نفردارد گازخان (Gaz Khan) درپامیر بزرگ، با جمعیت حدود ۱۴۹ نفر، نقطه شروع مسیرهای پیاده‌روی به سمت پامیر بزرگ است. فُتور (Future): در نزدیکی مرز با ولسوالی اشکاشم، با جمعیت حدود ۴۳۶ نفر در سال ۲۰۰۳ میلادی بزای گمبز (Bazai Gonbad) در پامیر خورد، محل زندگی قرغیزهای افغان و دارای آرامگاه‌های تاریخی. سرحد (Sarhad) در انتهای جاده واخان، نقطه ورود به پامیر بزرگ و محل سکونت پامیری‌ها، واکی‌ها و قرغیزها. خندود (Khandud) مرکز اداری ولسوالی واخان، با جمعیت حدود ۱۲۴۴ نفر در سال ۲۰۰۳م
وضعیت اقتصادی و معیشتی
دامداری: شغل اصلی ساکنان، شامل پرورش گوسفند، بز، گاو و یاک است. کشاورزی: در دره‌های پایین‌تر، کشت جو، گندم، سیب‌زمینی و حبوبات رایج است. صنایع دستی تولید قالین، نمد و مصنوعات چرمی در میان زنان رواج دارد. وابستگی به کمک‌های خارجی: در فصل زمستان، بسیاری از خانوارها به کمک‌های بشردوستانه وابسته‌اند. وضعیت امنیتی و ژئوپلیتیک مرزهای بین‌المللی. منطقه با چین، تاجیکستان و پاکستان مرز مشترک دارد و از نظر استراتژیک اهمیت بالایی دارد.
تاریخچه سیاسی:
دردوره”بازی بزرگ”، این منطقه به‌عنوان منطقه حائل بین امپراتوری‌های روسیه و بریتانیا تعیین شد. حضورنظامی هم درسال‌های اخیر، نیروهای مسلح افغانستان برای تأمین امنیت درمنطقه مستقر شده‌اند.
زیرساخت‌ها و دسترسی
• جاده‌ها: جاده اصلی از فیض‌آباد به اشکاشم و سپس به خندود و سرحد می‌رسد؛ در زمستان‌ها اغلب مسدود می‌شود.
• ارتباطات: دسترسی به تلفن و اینترنت محدود است؛ برق از منابع محلی تأمین می‌شود.
• خدمات عمومی: مراکزصحی و تعلیمی محدود و ابتدایی‌اند؛ بسیاری ازخدمات توسط نهادهای خارجی مانند بنیاد آقاخان ارائه می‌شود.
جاذبه‌های طبیعی و گردشگری
پارک ملی واخان: شامل بخش‌هایی از پامیر خورد و بزرگ، با مناظر بکر و گونه‌های نایاب حیوانی مانند پلنگ برفی و مارخور. دریاچه چاقماقتین درنزدیکی بزای گمبز، یکی ازجاذبه‌های طبیعی منطقه.
آرامگاه‌ها و آثار تاریخی:
در بزای گمبز و سایر روستاها، آرامگاه‌ها و بناهای تاریخی وجود دارد.
و من الله التوفیق

نویسنده: استاد رحمت الله بیژنپور