مقدمه

مسئله امدادهای غیبی الهی و چگونگی بهره مندی از آن از جمله مسائل بسیار مهم و مورد تأکید مقام  قرآن کریم بوده است. بر پایه گزاره‌های وحیانی، امدادهای غیبی به‌عنوان یکی از سنت‌های الهی و از جمله عوامل و متغیرهای مؤثر که فراتر از محسوسات بشری بوده و در عین حال در حیات فردی و اجتماعی آنان تأثیرگذار و نقش تعیین کننده‌ای در استفاده از فرصت‌ها و خنثی‌سازی تهدیدها و پیروزی بر دشمنان و فلاح و صلاح دنیوی و اخروی دارد و مؤمنین و مجاهدین با اتکال و اعتماد و فراهم نمودن بسترهای لازم، می‌توانند از آنها مانند فرستاد جنود الهی، انجام امور به ظاهر غیرممکن، حفظ و صیانت مؤمنین از تهدیدات و خطرات سهمگین دشمن، افزایش ارزاق و نعمات دنیوی و حتی برپایی حکومت و رسیدن به آرامش قلبی و ایجاد رعب و وحشت در دل دشمنان، برخوردار گردند.

پژوهش حاضر بر آن است که مسئله یاد شده را، با مراجعه به کلام وحی و بهره‌گیری از دیدگاه مفسران و قرآن پژوهان و با عنایت به ظهور و پیروزی انقلاب اسلامی ایران، مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد؛ تا از این رهگذر توجه بیشتر مسلمان و مؤمنان را جهت بهره‌مندی و استفاده مطلوب‌تر از این نعمت پنهانی فراخواند.

تحلیل بهره‌مندی از امدادهای غیبی الهی

در قرآن کریم و روایات پیامبر اکرم (ص) حوزه جهاد و مبارزه بسیار گسترده معرفی شده است. ازاین‌رو به صورت عام می‌توان تمام مسلمانان ملتزم به اوامر و نواحی الهی را مجاهد فی سبیل الله خواند و گفت که چه اشخاصی که در میدان نبرد به صورت فیزیکی مشغول مبارزه هستند و چه افرادی که با حوا و هوس و خواهش‌های نفسانی درگیر هستند و چه افرادی که با فکر و اندیشه و قلم خویش در پیکار با دشمن به سر می‌برند، همه مجاهد محسوب می‌شوند.

با این پیش فرض می‌توان نتیجه گرفت همه مسلمان به صورت عام و مجاهدان جبهه جنگ و جهاد به صورت خاص از امدادهای غیبی الهی بهره‌مند می‌گردند که به نمونه‌های از آنها با تمسک به آیات و اقوال مفسران و قرآن‌پژوهان اشاره می‌گردد:

۱- ایمان و تقوی

قرآن کریم «ایمان» را نخستین شرط برخورداری از امدادهای الهی دانسته و در آیات متعدد به این مطلب اشاره نموده است. به عنوان نمونه می‌فرماید: «و يارى مؤمنان، همواره حقى است بر عهده ما»؛ (روم/۴۷)؛ همچنین تأکید می‌کند که بر فرض نزول بلا و مجازات، مؤمنان از تهدید و مجازات ما در امان بوده و ما آنان را نجات می‌دهیم همانگونه که در گذشته این کار را انجام داده‌ایم. سپس (هنگام نزول بلا و مجازات)، فرستادگان خود و كسانى را كه (به آنان) ايمان مى‏آورند، نجات مى‏دهيم و همين گونه، بر ما حق است كه مؤمنان (به تو) را (نيز) رهايى بخشيم! (یونس/۱۰۳).

پس ایمان موجب نصرت الهی و نجات از گرفتاری‌ها و بلاها می‌شود؛ ازاین‌رو قرآن کریم ایمان به خداوند (بقره/۴)، روز آخرت (نساء/۱۵۲)، فرشتگان الهی (بقره/۳) غیب، انبیاء الهی و کتب مقدس آسمانی و… را مهم‌ترین عامل رهایی از خسران و زیان دانسته است. البته «ایمان» دارای مراتبی بوده (نساء/۱۳۶) و ایمان همه مردمان در یک سطح نیست، آنچنان که همه مؤمنان، اگرچه قابل احترام هستند ولی همه در یک سطح از نظر ایمان قرار ندارند (اسراء/۲۱)؛ تا آنجا که حتی خداوند با اینکه به مؤمنان دستور می‌دهد که به تمام انبیای الهی ایمان آورند و میان آنان تفاوتی نگذارند (نساء/۱۵۲)؛ اما در فرازی دیگر، درجات انبیاء را متفاوت از یکدیگر می‌داند (اسراء/۵۵).

غرض آنکه نخستین شرط بهره‌مندی از امدادهای الهی «ایمان» است و بی ترید بر پایه گزاره‌های قرآن کریم کسانی که مجهز به سلاح «ایمان و تقوا» باشند از نعمت آرامش و طمأنینه برخوردار خواهند شد نعمتی که بشر امروزی باوجود پیشرفت‌های چشم‌گیر و فوق‌العاده حیرت برانگیز، به شدت به آن نیاز دارد چون باوجود فراهم بودن امکانات مادی

بازهم آمار خودکشی و نگرانی و اضطراب و استرس بسیار بالاست؛ لکن مؤمنین و کسانی که باور به مبدأ و معاد و ره‌آوردهای پیامبران الهی و دین مبین اسلام دارند در کمال آرامش و سکینه که خدای یکتای بی‌همتا نصیبشان کرده است حیات فردی و اجتماعی خویش را سپری می‌کنند و درباره آبشخور و سرمنشأ این سکینه و آرامش قرآن کریم می‌فرماید: «هُوَ الَّذي أَنْزَلَ السَّكينَةَ في‏ قُلُوبِ الْمُؤْمِنينَ لِيَزْدادُوا إيماناً مَعَ إيمانِهِمْ» (فتح/۴).

یعنی خداوند متعال در جبهه نبرد كه شبهات و شهوات به رزمندگان هجوم مي‌آورند و موجب تزلزل و اضطراب می‌شوند از قلب‌های مؤمنان زائل می‌گرداند و آنان را در طوفان حوادث و بلاها ثابت قدم می‌دارد (ر.ک: جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ج۱۱، ص۶۵۴؛ آلوسی، روح المعاني، ج‏۱۳، ص ۲۴۶).

در نتیجه «ایمان و تقوا» هم در حوزه نظر و اندیشه (عقیده) تزلزل در اعتقادات را بر طرف می‌سازد و هم در حوزه عمل و اجرا، مقاومت و شکیبایی به آنان می‌بخشد؛ تا بتوانند حیات طیب و طاهر و به دور از استرس و اضطراب داشته باشند. بنابراین نزول سکینه بر دل‌های مؤمنان عبارت از آرامش وقار و یقین است (فخررازی، ۱۴۲۰: التفسير الكبير، ج‏۲۸، ص ۶۷).

لازم به ذکر است که آثار و برکات «ایمان» علاوه بر نصرت و یاری و آرامش، گشایش رحمت‌ها و برکات و ارزاق الهی را نیز به همراه دارد ازاین‌رو قرآن کریم به صراحت می‌فرماید: «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى‏ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ…» (اعراف/۹۶).

برابر این آیه شریفه تقدیر و سنت الهی بر این قرار گرفته است که اگر ملت و مملکتی اهل ایمان و تقوا باشند برکات آسمان و زمین بر آنان فرو می‌ریزد. مراد از برکات آسمان، باران، آفتاب، ستارگان، هوا و بادهای خوب است که هر كدام در موقع مناسب و به مقدار نافع نازل می گردد و مراد از برکات زمین بیشتر منافع و ارزاق که مردم دریافت می‌کنند را شامل می‌شود (مثل، گاز و نفت و محصولات کشاورزی و معادن طلا و نقره و…) (طباطبایی، المیزان، ج۸، ص۲۰۱؛ ابن عاشور، ۱۴۲۰: التحرير و التنوير، ج‏۸، ص۲۱۰). به عبارتی هرچیز کثیری از قبیل امنيت، آسايش، سلامتى، مال و اولاد و… نصیب آنان می گردد.

علاو بر موارد یاد شده از دیگر آثار و برکات «ایمان» تقویت و تأیید با روحی از جانب خداوند (مجادله/۲۲) و القای مودت و محبت در دل دیگران به عبارت دیگر خداوند رحمان برای انسان با ایمان محبتی در دل‌ها قرار می‌دهد (مریم/۹۶).

بر پایه آنچه ذکر شد می‌توان نتیجه گرفت که مجاهدین عرصه جهاد سخت و نرم به وسیله «ایمان و تقوا» از نعمت‌های بی‌شمار آسمان و زمین بهره‌مند می‌شوند و با توجه به نصرت و مدد الهی در هر دو جنگ (سخت و نرم) بر دشمنان عنود و لجوج خویش فائق آمده پیروز می‌شوند.

۲- مجاهدت دائم و مستمر

قرآن کریم در این باره گزارش می دهد که هنگامی مشرکین قریش اجماع کردند که پیامبر اکرم (ص) را به شهادت برسانند، حضرت تصمیم گرفت جهت ادامه مبارزه به مدینه هجرت نماید در میانه راه که مشرکین حضرت را تعقیب می‌کردند حضرت در غار ثور پناهنده شد و احتمال اینکه از محل پنهان شدن ایشان مطلع شوند بسیار زیاد بود؛ لکن امداد الهی شامل حالشان شد و باوجود اینکه دشمنان به دم درب غار نزدیک شدند ولی آن حضرت را ندیدند. در این باره قرآن کریم می‌فرماید: «اگر او را يارى نكنيد، خداوند او را يارى كرد؛ (و در مشكلترين ساعات، او را تنها نگذاشت)؛ آن هنگام كه كافران او را (از مكّه) بيرون كردند، در حالى كه دوّمين نفر بود (و يك نفر بيشتر همراه نداشت)؛ در آن هنگام كه آن دو در غار بودند، و او به همراه خود مى‏گفت: «غم مخور، خدا با ماست!» در اين موقع، خداوند سكينه (و آرامش) خود را بر او فرستاد؛ و با لشكرهايى كه مشاهده نمى‏كرديد، او را تقويت نمود؛ و گفتار (و هدف) كافران را پايين قرار داد، (و آنها را با شكست مواجه ساخت)؛ و سخن خدا (و آيين او)، بالا (و پيروز) است؛ و خداوند عزيز و حكيم است» (توبه/۴۰).

براساس آیه شریفه خداوند متعال به واسطه فرشتگانش از پیامبر اکرم (ص) حمایت کرد باوجود اینکه برای مشرکان مسلم بود که پیامبر قصد دارد به سمت اصحاب و پیروانش به یسرب برود، لکن فرشتگان الهی چنان آشفتگی و یأس در دل مشرکان القا نمودند که از تعقیب پیامبر (ص) منصرف شده و بازگشتند. (ابن عاشور، التحریر و التنویر، ۱۴۲۰: ۱۰/۱۰۲)، به عبارت دیگر فرشتگان الهی چشم کفار را از دیدن پیامبر (ص) منحرف کردند و در قلب آنان رعب و وحشت انداختند (بغوی، تفسير البغوى، ۱۴۲۰: /‏۲/ ۳۵۳).

طبق آیات قرآن کریم کمک و امداد رسانی ملائکه را صرفاً در منصرف کردن کفار و القای رعب و وحشت در دل آنان ندانسته و تصریح کرده است که امدادهای آنان در کنار سایر امدادهای غیبی در سه جنگ مهم و سرنوشت ساز صدر اسلام چشم‌گیر بوده است به‌عنوان نمونه در جنگ بدر که پیروزی چشم‌گیری نصیب مسلمان شد می‌فرماید: «خداوند شما را در «بدر» يارى كرد (و بر دشمنان خطرناك، پيروز ساخت)؛ در حالى كه شما (نسبت به آنها)، ناتوان بوديد. پس، از خدا بپرهيزيد (و در برابر دشمن، مخالفت فرمان پيامبر نكنيد)، تا شكر نعمت او را بجا آورده باشيد» (آل‌عمران/۱۲۳-۱۲۴۹).

مستفاد از آیه یاد شده این است که ملائکه الهی به‌عنوان جنود الهی آماده‌ خدمت رسانی به انسان های مجاهد و مؤمن هستند، لذا مشاهده می‌شود که خداوند متعال در هنگامی که مسلمانان در اوج ترس و وحشت از دشمن بودند فرشتگان خویش را جهت کمک و یاری به سوی آنان می‌فرستاده است: «ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَكينَتَهُ عَلى‏ رَسُولِهِ وَ عَلَى الْمُؤْمِنينَ وَ أَنْزَلَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها…» (توبه/۲۶)؛ یعنی خداوند متعال با رحمت بیکرانش پس از حالت ترس و اضطراب به آنان آرامش و اطمینان قلبی و روحی  عطا نمود که به تمام معنا احساس راحتی و امنیت کنند و آنان را با ارتش نامرئی خویش تحکیم و تقویت نمود که موجب ثبات استقامت در دل و جان آنان گردید و کافران و بت پرستان را مجازات نمود. (ر.ک: فضل الله، ۱۴۱۹: ۱۱/۶۷).

از آنجا که مسئله امداد الهی مختص به مقطع زمانی خاصی نبوده و همیشه به‌عنوان یک سنت جاری در جهان هستی استمرار دارد خداوند متعال در آیات متعدد خطاب به پیامبرش می‌فرماید امدادهای الهی را به خاطر بیاورید به‌عنوان نمونه می‌فرماید «وَ اذْكُرُوا إِذْ أَنْتُمْ قَليلٌ مُسْتَضْعَفُونَ فِي الْأَرْضِ تَخافُونَ أَنْ يَتَخَطَّفَكُمُ النَّاسُ فَآواكُمْ وَ أَيَّدَكُمْ بِنَصْرِهِ وَ رَزَقَكُمْ مِنَ الطَّيِّباتِ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ» (انفال/۲۶). همچنین تصریح می‌فرماید که پیروزی و موفقیت فقط از جانب خداوند ممکن است «مَا النَّصْرُ إِلاَّ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزيزٌ حَكيمٌ» (انفال/۱۰)؛ وگرنه، پيروزى جز از طرف خدا نيست؛ خداوند توانا و حكيم است! بعد هم به پیامبرش تأکید می کند مأموریت فرشتگان که موظف به قلع و قَمع مشرکان بودند را بیاد آورد «إِذْ يُوحي‏ رَبُّكَ إِلَى الْمَلائِكَةِ أَنِّي مَعَكُمْ فَثَبِّتُوا الَّذينَ آمَنُوا سَأُلْقي‏ في‏ قُلُوبِ الَّذينَ كَفَرُوا الرُّعْبَ فَاضْرِبُوا فَوْقَ الْأَعْناقِ وَ اضْرِبُوا مِنْهُمْ كُلَّ بَنانٍ» (انفال/۱۲)؛ قرآن کریم در این آیه از نعمتی که پروردگار بر مجاهدان در جنگ بدر عطا نموده یاد می کند و می فرماید به خاطر بياور هنگامى را كه پروردگار تو به فرشتگان وحى فرستاد، من با شما هستم و شما افراد با ايمان را تقويت كنيد و ثابت قدم بداريد و به زودى در دلهاى كافران ترس و وحشت مى‏افكنم و اين راستى عجيب بود كه ارتش نيرومند قريش در برابر سپاه كوچك مسلمانان آنچنان روحيه خود را باخته بود كه جمعى از درگير شدن با مسلمانان بسيار وحشت داشتند و روحیه خویش را کاملاً از دست داده بودند (مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۷، ص۱۰۶).

در آیه بعدی دلیل این نوع برخورد با مشرکان را بیان می‌فرماید «ذلِكَ بِأَنَّهُمْ شَاقُّوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ مَنْ يُشاقِقِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَديدُ الْعِقابِ» (انفال/۱۳)؛ اين عذاب را اينان سزاوارند، زيرا با خدا و رسولش بجنگ برخاسته‏اند. سپس به تهديد مخالفان پرداخته مى‏فرمايد: آنان كه بجنگ خدا و رسولش برخيزند، در دنيا هلاك و در آخرت دچار عذاب هميشگى مى‏شوند (طبرسی، مجمع البیان، ج۴، ص۸۰۹).

مهم‌ترین و برجسته ترین نکته‌ای که از آیات یاد شده در مسئله کمک رسانی و امدادهای غیبی الهی قابل توجه و تأمل بوده و مجاهدین آن را به‌عنوان یک اصل اساسی همیشه سرلوحه برنامه‌های خویش قرار دهند، وجود فرشتگان الهی به‌عنوان حامیان و کمک کنندگان پنهانی و غیبی است. این مأموران الهی همیشه آماده فرمان، جهت خدمت رسانی به مجاهدین هستند منتها مجاهدین باید بستر دریافت و بهره‌مندی از خدمات و حمایت‌های آنان را فراهم نمایند.

۳- یاری کردن دین الهی

بدیهی است که یاری خدا همان یاری کردن آئین او است، یاری کردن پیامبر او، و شریعت و تعلیمات او و خدمت کردن به مردم و مجاهدت در راه خیر رساندن به عموم مردم می‌باشد و تعبیر به یاری کردن باوجود بی نیازی از مخلوقات بیانگر اهميت مساله جهاد و دفاع از آئين حق می باشد و خداوند متعال در قبال این یاری کردن فرشتگان را به یاری مجاهدان می فرستد و حوادث را به نفع آنان تغيير مسير مى‏دهد و قلوب مردم را به سوی آنان متمايل و سخنانشان را نافذ، فعاليت‌هايشان را پر ثمر مى‏سازد (مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۲۱، ص۴۲۶). بنابراین خداوند متعال نتیجه تلاش و کوششان را چه در مبارزه با دشمنان در میدان نبرد و چه در جنگ با هوا و هوس (جهاد با نفس) و چه در راه فراگیری علم و معرفت باشد، به آنان می دهد از این رو است که می‌فرماید: «وَ الَّذينَ جاهَدُوا فينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنينَ» (عنکبوت/۶۹)؛ و آنها كه در راه ما (با خلوص نيت) جهاد كنند، قطعاً به راه‏هاى خود، هدايتشان خواهيم كرد؛ و خداوند با نيكوكاران است.

علامه طباطبایی در توضیح «جاهَدُوا فينا» می‌نویسد: «اين تعبير كنايه از اين است كه: جهادشان در امورى است كه متعلق به خداى تعالى است، چه جهاد در راه عقيده باشد، و چه در راه عمل، و چون جهادشان در راه خدا است هيچ عاملى ايشان را از ايمان به خدا و اطاعت اوامر و نواحى او بازنمى‏دارد» (طباطبایی، ۱۳۹۰: ۱۶/۱۵۱) غرض آنکه خداوند متعال در این آیه شریفه تضمین نموده است که مجاهدان را به خاطر سعی و تلاششان مشمول امدادهای غیبی خود قرار دهد و مسیر هدایت و سعادت را برای آنان هموار سازد.

۴- استغاثه و نصرت طلبی

خداوند متعال در قرآن کریم با توجه به شناخت توان محدود و امکانات ضعیف انسان، در آیات متعدد به مؤمنین و مجاهدین توصیه و تأکید نموده است که از خداوند متعال تقاضای کمک و مدد خواهی و یاری رسانی داشته باشند و بدانند یاری و کمک تنها به دست خداست و دیگران ذاتاً هیچ سهمی ندارند (آل‌عمران/۱۲۶؛ انفال/۱۰؛ یس/۷۴).

ازاین‌رو هرگاه بنده از خداوند متعال طلب یاری و کمک بکند خداوند متعال دعایش را مستجاب نموده به یاری او می‌شتابد، همچنان که در جنگ بدر هنگامی که مجاهدان لشکر انبوه دشمن را دیدند لرزه بر اندامشان افتاد و از خداوند طلب کمک نمودند و او نیز آنها را اجابت کرد و فرشتگانش را به یاری آنان فرستاد قرآن حکیم در این باره می‌فرماید: «إِذْ تَسْتَغيثُونَ رَبَّكُمْ فَاسْتَجابَ لَكُمْ أَنِّي مُمِدُّكُمْ بِأَلْفٍ مِنَ الْمَلائِكَةِ مُرْدِفينَ» (انفال/۹)؛ (به خاطر بياوريد) زمانى را (كه از شدت ناراحتى در ميدان بدر،) از پروردگارتان كمك مى‏خواستيد؛ و او خواسته شما را پذيرفت (و گفت): من شما را با يكهزار از فرشتگان، كه پشت سر هم فرود مى‏آيند، يارى مى‏كنم.

با توجه به اینکه در جنگ بدر، تعداد مسلمانان در برابر کفار بسیار اندک بود و از لحاظ روحی هم در شرایطی نبودند که به خوبی مقابله و جنگ کنند؛ لذا هنگامی جمعیت کفار و تجهیزات آنان را دیدند ترسیدند و پیامبر (ص) هم که جمعیت انبوه مشرکان و ترس اصحاب خویش را دید رو به قبله دست به دعا برداشت و فرمود: «اللهم‏ أنجز لي‏ ما وعدتني‏ اللهم إن تهلك هذه العصابة من أهل الإسلام، لا تعبد في الأرض‏…» (طبرسی، ۱۳۷۲: مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص ۸۰۸؛ قرطبی، ۱۳۶۴: الجامع لأحكام القرآن، ج‏۷، ص۳۷۰)؛ خدايا! آنچه را وعده داده‏اى محقق‏ساز، خدايا! اگر اين گروه مسلمانان كشته شوند، پرستش تو از زمين برچيده مى‏شود. خداوند نيز با نماياندن امدادهاى غيبى خود، دعاى آنان را مستجاب كرد و آنان با دلگرمى به مبارزه پرداختند و سرانجام پيروز شدند.

البته استجابت استغاثه و دعا، مخصوص جنگ نبوده، بلکه تحت هر شرایطی که بنده خدایش را بخواهد او استجابت می‌کند؛ ازاین‌رو به پیامبرش (ص) می‌فرماید: «وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادي عَنِّي فَإِنِّي قَريبٌ أُجيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ فَلْيَسْتَجيبُوا لي…» (بقره/۱۸۶)؛ هنگامى كه بندگان من، از تو در باره من سؤال كنند، (بگو:) من نزديكم! دعاى دعا كننده را، به هنگامى كه مرا مى‏خواند، پاسخ مى‏گويم!

علامه جوادی آملی در ذیل این آیه کریمه می گویند: «اين ساختار، آيه را در قرآن منحصر به فرد ساخته و نشان كمال عنايتِ خداوند به موضوع آيه، يعني دعاست. تعبير زيبا و سرشار از عطوفت «عِبادي» به جاي «ناس» و مشابه آن، كه توجه خاص به دعا را دو چندان مي‌كند، همان‌طور كه اضافه كعبه به خداوند در تعبير «بَيْتِيَ» (بقره/۱۲۵) مايه شرافت بيت است، اضافه بندگان به خداوند نيز مايه مباهات آنان خواهد بود (جوادی آملی، ۱۳۸۸: تسنیم، ج۹، ص۳۹۴).

غرض آنکه این آیه دلالت دارد بر اینکه دعوت داعی بدون هیچ شرطی و قیدی مستجاب است نظیر آیه «ادْعُوني‏ أَسْتَجِبْ لَكُمْ» (غافر/۶۰) (طباطبایی، ۱۳۹۰: المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۳۱) بنابراین می توان اذغان نمود  که هیچ دعای بدون پاسخ نمی‌ماند و خدای متعال دعای بندگان را می‌شنود و آنان را استجابت می کند (طبری، ۱۴۱۲: جامع البيان فى تفسير القرآن، ج‏۲، ص۹۲)، همانگونه که دعای حضرت ایوب، داود، یونس، یحیی، یوسف و… شنیده و استجابت نموده است (انبیاء/۷۸-۸۲-۸۸-۹۰؛ ص/۴۲؛ یوسف/۳۳ و…).

بنابراین یکی دیگر از راه‌های جلب و جذب امدادهای غیبی و بهره‌مندی از آن‌ها دعا و خضوع و خشوع در درگاه ذات احدیت بوده و مؤمنان و مجاهدین راه حق، می‌توانند با اطاعت و پیروی از دستورات الهی خود را به خدا نزدیک کنند و از مواهب و نصرت‌های او بهره‌مند شوند.

۵- اعتماد و اتکال به خدا

قرآن کریم یاد خدا و توکل به خدا و اعتماد به خدا را اساس و پایه تمام اقدامات و تصمیمات مؤمنین ذکر می کند و تکلیف آنان را نسبت به این مسئله به روشنی بیان نموده می فرماید:  «وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ» (آل‌عمران/۱۶۰)؛ و مؤمنان، تنها بر خداوند بايد توكل كنند!

براساس این آیه شریفه می‌توان گفت سنت الهی بر این تعلق گرفته است که نتایج و ره‌آوردها به دنبال اسباب محقق شوند و بدیهی است که فاعل اصلی و مؤثر «پدیدآورنده» نتایج، خداوند یکتای بی‌همتا است و فاعلیت انسان در طول فاعلیت او معنا و مفهوم پیدا می کند.

به عبارتی این خداوند متعال است که با قضا و قدر و اراده و مشیت خود نتائج را مترتب بر اسباب می‌کند… بر این اساس است که خداوند از انسان می‌خواهد که وظیفه خویش را انجام دهد، و به اندازه توان خود تلاش و کوشش کند، و به تعهدات خویشتن وفا نماید، و آنگاه يزدان سبحان هم بدان اندازه که او کوشیده است نتائج را به بار می‌آورد و بدان‌ها تحقق می‌بخشد.

بدین منوال نتائج و عواقب متعلق به مشیت الله و قضا و قدر خدا می‌گردد. تنها او است که هرگاه خواست و هرگونه که خواست به نتائج و عواقب اجازه می‌فرماید که جامه هستی به تن کنند و به منصه ظهور رسند… بدین وسیله، اندیشه و کردار مسلمان هماهنگ و هم آوا می‌گردد، و میان منش و کنش او توازن و توافق بر قرار می‌شود. انسان مسلمان کار می‌کند و آنچه در توان دارد مبذول می‌دارد، و برای نتیجه دادن کارش و به بار نشستن تلاش و پیکارش چشم به قضا و قدر الله می‌دوزد و دل به مشیت و اراده خدا می‌آویزد. (سید قطب، فی ظلال القرآن، ۱۴۲۵: ۱/۵۰۳) و خداوند هم کمک و نصرت خویش را برای چنین بندگانی حتمی و قطعی دانسته است.

ازاین‌رو مجاهدین در میادین جهاد با تمسک و اعتقاد راسخ به این اصل قرآنی باید آنچه را که وظیفه شان هست با تمام توان انجام دهند و مطمئن باشند که حمایت و نصرت الهی اگر شامل حالشان شود هیچ قدرتی نمی‌تواند آنان را شکست دهد چون او خالق زمین و آسمان و مالک و مدبر آن است (طلاق/۱۲/؛ ملک/۱ و…). در نتیجه مؤمن و مجاهد از هیچ قدرت و شوکتی در جهان هستی به جز او نمی‌ترسد و به غیر از او در برابر هیچ‌کسی دیگر سر تعظیم فرود نمی‌آورد.

بنابراین هیچ‌گاه امدادهای غیبی الهی جایگزین تلاش و تدبیر مؤمنان و مجاهدان نمی‌گردد چون بر فرض اگر چنین باشد نظام هستی جای تنبل پروری است و حال آنکه عکس مطلب صادق است در نتیجه شرط تحقق امدادها و کمک‌های الهی این است که مؤمنان لحظه‌ای نسبت به انجام دقیق وظائف خود کوتاهی نکنند آنگونه اسلوب و شیوه پیامبر اکرم (ص) این گونه بوده است لذا خداوند متعال در عین حال که مؤمنان را نسبت به امدادها و حمایت‌های الهی دل گرم می کند به آنان دستور می‌دهد که در مقابله با دشمن باید از تمام توان و ظرفیت‌های خویش بهره ببرند.

بر اين اساس، بيمار مثلاً نبايد بخشي از شفا را به دارو واگذارد و در بخشي كه دارو پاسخگو نيست، بر خدا توكّل كند، بلكه همراه استفاده از دارو همه شفا را بايد با توكّل بر خدا از او بخواهد؛ هم بايد زانوي اشتر را بست و هم از توكّل غفلت نورزيد؛ هم بايد در صحنه پيكار با دشمنان به فرمان خداوندي عمل كرد (انفال/۶۰) و هم آن را با توكّل همراه كرد (جوادی آملی، تسنیم، ج۱۶، ص۱۷۶). بنابراین از آیات قرآن به خوبی فهمیده می‌شود که امدادهای غیبی خدای متعال و جهان هستی، جایگزین تلاش و تدبیر مؤمنان نخواهد بود. اساساً نظام غیبی خداوند، وسیله‌ای برای تنبل پروری نیست؛ بلکه شرط تحقق این‌گونه امدادها این است که مؤمنان با کمال دقت و هوشیاری و با همه اسبابی که در اختیار دارند، به وظائف خود قیام کنند. از همین روی می‌بینیم که پیامبر رحمت (ص) به بهانه اتکاء به غیب و امدادهای غیبی و خبرهای غیبی، دست از تدابیر و برنامه‌های خویش بر نداشتند: افرادی را به‌عنوان جاسوس در بین دشمنان گسیل می‌کردند تا از دشمن اطلاعات تازه کسب کنند.

تدابیر نظامی ‌در جنگ احد و سایر جنگ‌ها اتخاذ کردند، با اینکه خدای متعال به پیامبر و مؤمنان وعده پیروزی در جنگ‌های متعددی را داده بود.

از همین روست که خدای متعال در عین حال که مؤمنان را دلگرم به امدادهای غیبی می‌کند، به آنان دستور می‌دهد: «وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّكُمْ…» (انفال/۶۰).

این بیان نورانی قرآن در منابع تفسیری و مقالات مربوطه به تفصیل بحث و بررسی شده و نوشتار پیش رو ظرفیت پردازش مجدد و بازگویی مدالیل و مقاصد آن را ندارد. فقط به همین اندازه می توان اشاره نمود که آیه شریفه با استفاده از کلمه «قُوَّةٍ» یک اصل اساسی در زمینه جهاد اسلامی و حفظ موجوديت مسلمانان، و مجد و عظمت و افتخارات آنان را بیان نموده است که قابلیت انطباق و تسری در تمام زمان و مکان را دارد. با به کارگیری این کلمه کوچک و پرمعنا به خوبی وظایف مسلمانان را تعیین و ترسیم نموده و دستور داده است که مسلمانان علاوه بر وسائل جنگی و سلاح های مدرن متناسب با هر عصر و مصر موظف هستند که تمام نیروها و قدرت هایی را که به نوعی در پیروزی بر دشمن تأثیرگذار هست اعم از مادی و معنوی به کارگیرند و از قدرت‏هاى اقتصادى، فرهنگى، سياسى، كه آنها نيز در مفهوم «قُوَّةٍ» مندرج هستند و نقش بسيار مؤثرى در پيروزى بر دشمن دارد نيز نبايد غفلت كرد. (مکارم شیرازی، ۱۳۷۱: ج۱۰، ص۲۲۱) از این رو می توان گفت باید مسلمانان باید به گونه ای خود را تقویت کنند که دشمنان از آنان بترسند. افزون تر آنکه مؤمنین و مجاهدین حق ندارند به بهانه ایمان و امدادهای غیبی در انجام تکالیف و مسئولیت های خویش سستی و کوتاهی کنند لذاست که خداوند متعال در سوره محمد به مؤمنان دستور می‌دهد: «فَإِذا لَقيتُمُ الَّذينَ كَفَرُوا … فَشُدُّوا الْوَثاقَ…» (محمد/۴) هنگامی که در جنگ دشمنان را اسیر کردید، آنان را محکم ببندید که مبادا فرار کنند و یا آسیبی به شما بزنند.

غرض آنکه قرآن کریم از مؤمنین و مجاهدین می‌خواهد که با جدیت تمام تکالیف و مسئولیت های خویش را با دقت و تدبیر انجام دهند؛ تا بتوانند با اعتماد و اتکال به خدا از امدادهای غیبی الهی بهره‌مند گردند.

۶- صبر، استقامت و پایداری

صبر مقاومت آدمی در راه تکامل در برابر انگیزه‌های شرآفرین، فساد آفرین و انحطاط آفرین را به همراه دارد. نکته دیگر اینکه ایشان با استناد به روایت معروف «اَلصَّبْرُ ثَلاَثَةٌ صَبْرٌ عِنْدَ اَلْمُصِیبَةِ وَ صَبْرٌ عَلَی اَلطَّاعَةِ وَ صَبْرٌ عَنِ اَلْمَعْصِیَةِ» (کلینی، ۱۴۰۷: کافی، ج۲، ص۹۱)؛ صبر را به سه قسم تقسیم نموده می فرمایند که  صبر گاهی در برابر اطاعت و گاهی در برابر معصیت  و گاهی در مصیبت اتفاق می افتد لکن در همه موارد مقاومت و ایستادگی و فعال و پویا بودن جوهره اصلی صبر است که باید لحاظ شود (دیدار رؤسای سه قوه و مسئولان نظام، ۱۹/۶/۱۳۸۷). پس در همه جا صبر مقاومت است و هیچ جا به معنای تسلیم و دست بسته اسیر جریان شدن و خفت کشیدن نیست.

از این رو گزاره های وحیانی قرآن کریم نیز تحقق امدادهای الهی به مؤمنین و مجاهدین را منوط و وابسته به صبر و استقامت دانسته و می فرمایند: «بَلى‏ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا وَ يَأْتُوكُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ هذا يُمْدِدْكُمْ رَبُّكُمْ بِخَمْسَةِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِكَةِ مُسَوِّمينَ» (آل‌عمران/۱۲۵).

براساس این آیه کریمه زمانی مؤمنین و مجاهدین از نعمت امدادهای غیبی بهره‌مند می‌شوند که صبر و استقامت و تقوی داشته باشند به تعبیر مفسر بزرگ فخر رازی زمانی شرایط ذکر شده (صبر، تقوی و آمدن فوری کفار) محقق نشود مشروط هم به تبع تحقق پیدا نخواهد کرد. (فخررازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰: ۸/۳۵۳)

بنابراین مؤمنان و مجاهدان هرگاه صبر و تقوی الهی را پیشه کنند دریافت نصرت الهی قطعی است؛ ازاین‌رو می‌فرماید: «إِنَّ الَّذينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلائِكَةُ أَلاَّ تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا…» (فصلت/۳۰)؛ به يقين كسانى كه گفتند: «پروردگار ما خداوند يگانه است!» سپس استقامت كردند، فرشتگان بر آنان نازل مى‏شوند كه: نترسيد و غمگين مباشيد. همچنین می‌فرماید: «وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَى الطَّريقَةِ لَأَسْقَيْناهُمْ ماءً غَدَقاً» (جن/۱۶)؛ و اينكه اگر آنها [جن و انس‏] در راه (ايمان) استقامت ورزند، با آب فراوان سيرابشان مى‏كنيم! و یا در آیه دیگر شرط نزول برکات آسمان و زمین را ایمان و تقوی دانسته می‌فرماید: «و لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى‏ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْض‏…» (اعراف/۹۶)؛ و اگر اهل شهرها و آباديها، ايمان مى‏آوردند و تقوا پيشه مى‏كردند، بركات آسمان و زمين را بر آنها مى‏گشوديم‏.

و نیز در سوره مائده درباره تأثیر عملکرد مطلوب در یاری های ویژه غیبی به صورت افزایش نعمت‌های دنیوی می‌فرماید: «وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجيلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَكَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ…»؛ و اگر آنان، تورات و انجيل و آنچه را از سوى پروردگارشان بر آنها نازل شده [قرآن‏] برپا دارند، از آسمان و زمين، روزى خواهند خورد.

با توجه به آیات شریفه یاد شده و نیز آیه ۱۳ سوره احقاف فهمیده می‌شود که شرط اساسی در بهره‌مندی کامل از امدادهای غیبی و به خصوص کمک‌ها و حمایت‌های فرشتگان داشتن ایمان و استقامت است.

لازم به ذکر است که عنصر صبر و استقامت به معنای راکد و ساکت و منفعل بودن انسان در برابر سختی‌ها و دشواری‌ها نیست؛ بلکه مراد و مقصود عزم پایدار و همت مستمر و پویا و فعال برخورد کردن در برابر مصائب و مشکلات است تا بر آنها فائق آمده و به یکی از دو پیروزی بزرگ «إِحْدَى الْحُسْنَيَيْنِ» در دنیا و آخرت نایل گردد (توبه/۵۲)، ازاین‌رو مراد از استقامت در کلام وحی یعنی اینکه مجاهدین و مؤمنین همچون بنیان مرصوص باشند (صف/۴) و با قدم‌های محکم و ثابت (انفال/۴۵) و به دور از هرگونه سستی و ضعف (آل‌عمران/۱۴۶ و ۱۴۸) عزم خویش را جزم نموده وارد میدان عمل شوند و هرگز از آرمان‌ها و اهداف خویش دست برندارند و در صورت نیاز از جان و مال و عرض خویش جهت نیل به هدف هزینه نمایند در آن صورت عنایات خاص الهی و لشکریان آشکار و پنهان الهی در کلان نظام هستی به مدد و یاری آنان شتافته و موفقیتشان را تضمین می‌نمایند.

نتیجه

برخی از مهم‌ترین امدادهای الهی که در گذشته انجام شده است عبارتند از: ۱-حضور فرشتگان در جنگ بدر. در این جنگ که اولین جنگ رسمی مسلمانان تحت لوای حکومت اسلامی بود، مسلمانان باوجود اینکه از لحاظ امکانات و ادوات نظامی و نیروی انسانی در مقابل امکانات جنگی و انسانی دشمن به چشم نمی‌آمدند؛ امّا در پرتو امداد غیبی الهی و به یاری آمدن فرشتگان الهی دشمن را شکست داده به پیروزی رسیدند ۲-رعب در دل دشمنان. یکی دیگر از امدادهای الهی مسئله رعب و وحشت در دل دشمنان است که در جنگ مسلمانان با یهودیان بنی نضیر اتفاق افتاد. در این جنگ باوجود اینکه یهودیان از لحاظ علمی و اقتصادی به مراتب از مسلمانان مجهزتر بودند؛ لکن چنان ترس و وحشت آنان را فراگرفت که با دستان خویش دژهای محکمی که ساخته بودند را خراب کردند و مفتضحانه شکست را پذیرفته، تسلیم شدند. ۳- الهام به مادر حضرت موسی (ع) و کمک به حضرت موسی (ع) و پیروانش از چنگال فرعون و… از دیگر موارد امدادهای غیبی است که کلام وحی بیان نموده و تأکید کرده است همان‌طور که خداوند متعال در گذشته و موارد یاد شده مؤمنان و مجاهدان را مورت نصرت و یاری خود قرار داده از این به بعد نیز در هر عصر و مصری اگر مسلمانان در حوزه نظر و عمل معتقد و ملتزم به اجرای اوامر و نواحی الهی باشند از امدادهای پی در پی الهی بهره‌مند خواهند شد.

در نتیجه مجاهدان راه حق با بهره‌مندی از امدادهای غیبی الهی هیچ‌گاه در مسیر مجاهدت خود، بن‌بستی نمی‌بینند؛ بلکه پیروزی و نیک فرجامی را قطعی و حتمی می‌دانند، البته به شرط اینکه راکد و ساکت و منفعل نباشند، بلکه فعال و پویا و نسبت به زمان و مکان و اقتضائات محیطی آگاه و بصیر باشند.

ع. حیدری.